در نخستین دیدار هیئت دولت با رهبر انقلاب اسلامی، ایشان نکاتی نغز و پرمغز را مورد اشارت قرار دادند. در این یادداشت قصد داریم تنها به یک مضمون مطرح شده در دیدار مذکور یعنی «عقلانیت انقلابی» بپردازیم. پیش از بحث درباره ماهیت این دوگانه، لازم به اشاره است که منطق دوگانه های حکمرانی در اندیشه رهبر انقلاب در الگوهای ذیل قابل صورت بندی و طبقه بندی است: الگوهای مبتنی بر وجوه ایجابی(موافقت) عبارتند از: «تلفیق»(تلازم)، «تأیید»، «واسازی» و «گزینش». و الگوهای برخاسته از وجوه سلبی(مخالفت) عبارتند از: «تقابل» و «تنافی».
تعارض میان دوگانه‌ها از مهمترین چالش‌های حکمرانی یا حکمروایی در ایران است. با توجه به این که حکمرانی برخلاف/عمیق تر از مفهوم حکومت بر اثرگذاری بر مردم و افکار عمومی دلالت تضمنی دارد، دوگانه هایی چون کشور و انقلاب، مدیریت و انقلاب، آرمان و واقعیت و نظام و انقلاب(نظام انقلابي كه در بيانيه گام دوم به عنوان نظريه پشتيبان دولت اسلامي در چهل سال دوم جمهوري اسلامي ايران عنوان شده است) از جمله دوگانه هایی اند که از حساسیت بیشتری برخوردار خواهند بود. تمام دوگانه های مذکور و نیز دوگانه عقلانیت و انقلاب که رهبر حکیم انقلاب در نخستین دیدار هیئت دولت بر آن تأکید کردند تحت رویکرد ایجابیِ تلفیق(تلازم) یا راه سوم قرار می گیرند.(به دلیل رعایت ایجاز و لزوم تمرکز بر موضع عقلانیت انقلابی، از توضیح و ذکر مصادیق سایر الگوهای مورد اشاره درمی گذریم)
رهبر انقلاب اسلامی نه عقلانیت صِرف را می پذیرد و نه انقلابی گری صِرف را. عقلانیت صرف را می توان عقل خودبنیاد خواند که خود را بی نیاز از وحی می داند. انقلابی گری مطلق نیز از چارچوب جمهوری اسلامی و نسخه امام و رهبری خارج شده و سویه غیرانسانی و خشونت بار می یابد؛ چنانکه در انقلاب فرانسه و به ویژه انقلاب روسیه خود را نشان داد. مدیریت و انقلاب در مدیریت انقلابی مورد نظر رهبر انقلاب نیز چنین حکمی دارند: صرفاً مدیریت به تکنوکراسی و ابزارانگاری انسان و مردم منتهی می شود و صِرف انقلابی گری به بی نظمی و بی ثباتی منتهی می شود؛ چنانکه در نظریه انقلاب دائمی تروتکسی می توان یافت. در حالی که در نظریه امام و رهبری(اسلام سیاسی واسلام مردمی) تحصیل قدرت و نهادسازی هم اهمیت بی بدیل دارد.
انقلاب اسلامی انقلابی تمدنی است. با وجود این، همواره بخش بزرگی از فعالان سیاسی و اداری درصدد تقلیل آن به مدیریت و تکنوکراسی بوده اند. متناسب با همین، مبادی نظری انقلاب که منبعث از اسلام ناب محمدی و فرهنگ شیعی است مورد بی توجهی یا حتی تخطئه قرار گرفته و در عوض نگاه مادی و کمّی در رأس توجه و اقدام قرار گرفته است؛ نگاهی که نتوانسته میان واقعیت و آرمان سازگاری برقرار کند و تنها سوی واقعیت را گرفته است. در مقابل این نگاه مادی واقعیت زده که از تسلیم به واقعیت و روزمرگی و نرمالیزاسیون آرمان ها و ارزش ها می گوید، نگاهی کاملاً انتزاعی است که واقعیت را تنزل داده یا از آن عزل نظر می کند. این نگاه، نگاهی است که حتی با وجود معنوی و ارزشی بودن، نمی تواند مأخوذ به رویکرد تمدنی بوده و ماهیت عمیق یا عمق ماهیت انقلاب اسلامی را دریابد. این نگاه هم به نحوی دچار ثنویت یا دوگانگی است که این دوگانگی خود را در دوگانه های متعارض نزد اینان، مانند آرمان و واقعیت و حتی دین و سیاست نشان می دهد.
ناظر به چنین مواردی است که مسئله حکمرانی مبتنی بر دوگانه ها و حل سازمند و نظری آنها توسط امام و رهبری و سپس ارائه مدل و یا نظریه بر اساس تتبعات نظری و عملی رهبران انقلاب اسلامی، ضرورت و اهمیت می یابد. اینجاست که ارزش عقلانیت انقلاب اسلامی یا عقلانیت مورد نظر رهبران انقلاب اسلامی خود را نشان می دهد. در پرتو این عقلانیت است که اقتصاد و فرهنگ، مردم و اسلام-که رهبر انقلاب در دیدار هیئت دولت به این مقولات نیز پرداختند- همساز می شوند. همچنین در صورت درک و به کاربستن این عقلانیت است که آرمانها به واقعیت نشسته و دیگر در حد یادداشت نوشتن مخاطبان ایشان باقی نمی ماند.(اشاره به تذکر رهبر انقلاب مبنی بر این که توصیه هایشان باید تبدیل به برنامه و عمل شود)
اندیشه امام خمینی(ره) به عنوان بنیاد پیروزی انقلاب اسلامی در سال 1357، این مدعا را در خود داشت که نسخه اسلامی کاملترین نسخه برای پیشرفت ایران اسلامی در رقابت با نسخه های مارکسیستی، لیبرالی و حتی نسخه دینی ضد تکنولوژی و مظاهر کمّی و رفاهی مدرنیته است. رهبری حکیم انقلاب در ادامه این سنت همچون امام راحل با رد غرب ستیزی و غرب گرایی و برگرفتن «غرب گزینی» راهی میانه ایجاد و میان فرهنگ بومی و وجه مثبت غرب سازگاری ایجاد کرده است. این سازگاری حاصل رویکرد فعال در میان اسلام گرایان است؛ رویکردی که تمدن را امری امتدادیافته و عقلانیت اسلام را مقوله ای تکامل یافته در نظر می گیرد.
در تكميل نکات فوق بايد گفت پیشرفت بدون التزام به رویکردی کل گرایانه و توحیدی مقدور و میسور نخواهد بود. این مهم تنها در سایه عقلانیت و عقل که متوجه امر کلی یا کل است ممکن می شود. اما صِرف عقلانیت نیز نمی تواند چندان گره گشا باشد. عقلانیت بدون اراده و روحیه جهادی-بخوانید انقلابی بودن- نمی تواند به عدالت خواهی راستین منتهی شود و ای بسا فرد عقلانی دچار گوشه نشینی و عافیت طلبی شده و در بهترین حالت، بر صندلی مدعا نشسته و تنها از خانه مطالبه عدالت کند.
عقلانیت انقلابی بوده که منجر به پیروزی انقلاب اسلامی و درخشش انسانیت و الوهیت در دفاع مقدس شد. همین عقلانیت بود که توانست به خوبی جبهه جنگ را اداره کند. کسی در حاکم بودن شایسته سالاری در دفاع مقدس تردیدی ندارد. همچنین نظمی بی نظیر که همزمان خودجوش و سازمانی بود در آن وجود داشت. این عقلانیت بعد از اتمام دفاع مقدس درست توسط کسانی که صرفاً بر عقلانیت و مدیریت تکیه و تأکید می کردند رو به فراموشی نهاد و دست بر قضا نه فقط انقلابی گری، که مدیریت و عقلانیت هم افول کرد.
بنابراین در عرصه عمل و تاریخ انقلاب هم شاهد بوده ایم که موفقیت های بزرگ نظام اسلامی و مردم متکی به سازگاری نظری و عملی عقلانیت و انقلاب(عقلانیت انقلابی) و مدیریت و انقلاب(مدیریت انقلابی) بوده است. به بیان اخری، شرط عقلانیت، انقلابی بودن و شرط انقلابی بودن، عقلانیت است. انقلابی اصیل، ضرروتاً عقلانی و خردمند است. اوج عقلانیت سیاسی در دوران جدید هم توسط خمینی کبیر تأسیس و توسط رهبری حکیم تکمیل شده است.
نکته پایانی این که رهبر انقلاب اسلامی با دوگانه عقلانیت و انقلاب همانند دوگانه آرمان و واقعیت برخورد کرده است. ایشان آرمان گرایی صِرف را منتهی به خیال پردازی می دانند و واقع گرایی در نبود آرمانها و نیز درجه دو شدن آنها را منجر به انفعال و تسلیم تلقی می کنند. بر این اساس، راه سوم را که همان تلفیق یا تلازم باشد، انتخاب کرده و نام آن را آرمان گرایی واقع بینانه نهاده اند. چنانکه میان دوگانه نظام و انقلاب نیز دست به صورت بندی مشابهی زده اند.