به گزارش تابناک قم، در گذر از کوچه پس‌کوچه‌های خیابان آذر، در دل بافت فرسوده قم، بنایی قرار دارد که نشانی از صدها سال معماری و اصالت و هنر ایرانی اسلامی است، مسجدجامع قم با قدمتی حدود 800 سال از قدیمی‌ترین مساجد قم است که هنوز هم بعد از قرن‌ها سر پاست و تاریخ و فرهنگ یک شهر را به تصویر می‌کشد.
مسجد مهمترین بنای حوزه فرهنگ اسلامی است. در طول 14 قرن، همه نبوغ و استعداد معنوی و هنری و مهارت‌های صنعتی در ساختن و بنای مسجد تمرکز یافته و مهمترین فضای معماری درسرزمین‌های اسلامی را ایجاد کرده است. این فضا علاوه بر کارکرد دینی، همواره نقش اجتماعی‌سیاسی نیز داشته است.
اهمیت نقش دینی و اجتماعی مساجد موجب شد معماران و برخی دیگر از هنرمندان در همه دوره‌های تاریخی، بیشترین تلاش خود را در راه خلق فضایی مناسب و شایسته برای نیایش صرف کنند. به همین دلیل است که مساجد هر دوره‌ای را می‌توان نمونه اعلای معماری و هنر آن دوران به شمار آورد. مسجدجامع قم را می‌توان به عنوان یکی از همین شاهکارهای فرهنگ و هنر اسلامی‌ایرانی نام برد.
جلوه‌هایی از زیبایی‌های معماری اسلامی
گنبد باعظمت این بنا نخستین صحنه‌ای است که در عبور از کوچه‌های خیابان آذر به چشم می‌خورد؛ بنایی آجری که عظمت و ماندگاری خود را با نخستین نگاه به رخ هر بیننده‌ای می‌کشد. مسجد 2 در ورودی دارد. در فرعی به شبستان شمالی باز می‌شود و در اصلی در مقابل در ورودی مدرسه جهانگیرخان، با دهانه 6، عمق 2 و ارتفاع 8 متر در جبهه غربی قرار دارد.
سبک گچ‌بری و سفیدکاری‌های سردر بنا و استفاده از مقرنس‌ها نشانه‌هایی از سبک معماری دوره فتحعلی‌شاه قاجار را با خود به همراه دارد. هشتی مسجد نخستین مکانی است که بعد از عبور از در قرار دارد. بنایی که امروز با عکس‌هایی از شهدای دوران انقلاب و دفاع مقدس مزین شده است؛ جوانانی که در سنین 12، 13 سالگی راهی میدان نبرد شدند از ملت و میهنشان دفاع کردند.
با عبور از هشتی می‌توان به صحن مسجد ورود پیدا کرد؛ جایی در مساحتی تقریباً 15 در 25 مترمربعی که در 2 سمت خود به 2 شبستان شمالی و جنوبی ختم می‌شود. ایوان شبستان جنوبی یکی از زیبایی‌های این مسجد است که جلوه ویژه‌ای به آن بخشیده است؛ ایوانی که به گفته کارشناسان میراث فرهنگی از آثار قرن هشتم هجری است که در دوره‌های صفویه و قاجاریه تعمیر شده است.
مسجد، تابلوی معماری یک کشور
معاون دانشگاه پیام نور قم که مطالعه گسترده‌ای روی مسجدجامع قم انجام داده است، معتقد است معماری مساجد هر کشور گویای ویژگی‌های معماری بومی آن کشور نیز است. در تاریخ اسلام، در همه شهرها، مکانی که همه امت اسلامی باید ظهر جمعه در آن گرد هم آیند، مسجدجامع بود؛ زیرا هدف از این گرد هم آمدن فقط عبادت نبود، بلکه بیشتر هدف جمع شدن مردم به سرپرستی خلیفه یا نماینده او بود. خطبه امام جماعت هم فقط موعظه‌ای مذهبی نبود بلکه همه مسائل سیاسی، نظامی و حتی مالی را مورد بحث قرار می‌داد.
به گفته «سیدحسن قریشی» اغلب مساجد جامع در مراکز اصلی شهرها و نزدیک بازار و محدوده دارالحکومه ساخته می‌شد و اهمیت آن به حدی بود که اگر شهری مسجدجامع یا آدینه نداشت، اهمیت شهری هم نداشت.
وی افزود: در مورد سابقه تاریخی مسجدجامع در کتاب‌های مورخان اختلاف نظرهایی دیده می‌شود که سبب شده نتوان تاریخ دقیقی برای پیدایش آن تخمین زد؛ اما در حال حاضر، قدیمی‌ترین قسمتی که از مسجدجامع دیده می‌شود از دوره سلجوقیان است و ساختمان و مقصوره، که زیر پوششی از گچ پنهان شده، از عهد سلطان سنجر سلجوقی باقی مانده است.
قدمت و بزرگی مسجد از جمله عواملی است که بر اهمیت این بنا افزوده است، این استاد دانشگاه اعتقاد دارد مسجدجامع عتیق و تاریخی قم مجموعه‌ای از بناهای چند عصر است. این مسجد پس از مسجد امام(ره)، قدیمی‌ترین مسجدی است که در قم بنا شده و به اعتبار متون تاریخی، زمان ساخت آن به عصر سلجوقیان می‌رسد.
از جمله ویژگی‌های منحصر به فرد این بنا گنبد آجری بزرگ آن است که از دوره سلجوقی به جا مانده است و چیزی که معماری آن را در نوع خود منحصر به فرد می‌کند این است که در ساخت آن از هیچ گونه آهنی استفاده نشده است و با این حال بعد از صدها سال هنوز سر پاست.
آن طور که قریشی گفت: بنای گنبد خانه آن قدیمی‌تر از سایر قسمت‌هاست و در قرن‌های بعد قسمت‌های مختلف به بنا افزوده شده است، از طرف دیگر مسجدجامع با مساحت 4200 مترمربع و زیربنای 2970 مترمربع بزرگ‌ترین مسجد استان قم در طول قرن‌ها لقب گرفته است و با توجه به تقسیم‌بندی مساجد ایران، بر اساس نقشه و پلان در زمره مساجد دو ایوانی با پلان مربع‌مستطیل قرار می‌گیرد.
جلوه‌گری گچ و کاشی
عضو هیأت علمی دانشگاه پیام نور استفاده از مقرنس را یکی از تزئینات مسجدجامع قم نام برد و افزود: در سردر ورودی مسجدجامع قم و ایوان شمالی و جنوبی، نمونه‌هایی از مقرنس‌های گچی و کاشی‌های سفالی طراحی شده است؛ زیباترین مقرنس در ایوان جنوبی قرار دارد که اگر بخواهیم آن را توصیف کنیم باید بگوییم همانند 2 گنبد 5 طبقه‌ای است که هر طبقه 5 قطار با 5 حوضچه بزرگ و کوچک دارد.
به گفته وی در مسجدجامع قم بهترین نمونه کاشی‌کاری و کتیبه‌نویسی در ایوان جنوبی قرار گرفته که تزئینات آن مربوط به زمان فتحعلی‌شاه قاجار است. ایوان و شبستان‌های شمالی مسجدجامع نیز مزین به کاشی خشتی است که روی آن به خط ثلث سفید، سوره مبارکه «منافقون» نوشته شده است.
وی با تأکید بر استفاده از آجر در ساخت این بنا، معتقد است: آنچه ماندگاری حیرت‌انگیز و ستودنی مساجد این دوره را سبب شده، استفاده گسترده‌ای است که از آجر در ساخت این آثار به عمل آمده، تا حدی که به کارگیری آجر در معماری سلجوقی مشخصه اصلی این دوران است.
به گفته قریشی ضریب انقباض و انبساط آجر در برابر گرما و سرما به گونه‌ای است که از ایجاد ترک در بنا جلوگیری می‌کند. آجر در مقایسه با دیگر مصالح، قدرت ذخیره انرژی حرارتی را دارد و در نتیجه، نوسان‌های حرارتی محیط خارج از جدار بنا به داخل، شدید نیست و بدون دخالت وسایل گرمازا و خنک‌کننده می‌تواند شرایط و فضای مطبوع‌تری فراهم آورد. در مسجدجامع از آجر در ایوان‌ها، شبستان و گنبد استفاده کرده و برای استحکام آن از ملاط و ساروج بهره برده‌اند.
منبع: همشهری