به گزارش تابناک قم، دروازه‌ری محله‌ای است در نزدیکی بازار کهنه شهر قم و به نوعی خروجی شهر به سوی تهران و ری در 500 سال گذشته محسوب می‌شد. مسیری که در دوره صفویه راه ارتباطی میان قم و قسمت شمال کشور بود و کاروانیان پس از گذشته از بازار کهنه و تهیه مایحتاج سفر پای در آن می‌گذاشتند.
در دوران قاجار اما میرزا علی‌اصغر اتابک، یا همان امین‌السلطان که یکی از نخست‌وزیران مقتدر قاجار بود، ساخت‌وسازهای بسیاری در شهر قم انجام شد. از جمله صحن اتابکی حرم مطهر که به دستور وی ساخته شد. یکی از یادگارهای اتابک اعظم در قم مسیر بین قم و تهران است که در نوع خود یک مسیر استثنایی محسوب می‌شود. این مسیر منطبق بر مسیر فعلی قم و تهران بوده و مسیر قم به پایتخت را بدون واسطه هموار کرده است.
ساخت راه شوسه قم به تهران با نیت مذهبی و تجاری که در دل خود داشت در سال 1296 هجری‌قمری شروع شد و شناخت ابنیه موجود در این راه می‌تواند بخشی از تاریخ معماری قاجار و همچنین نحوه برخورد و گفت‌وگو میان معماری قاجار در این مسیر با فناوری حمل‌ونقل وارداتی از غرب را به خوبی روشن کند.
آن طور که در کتاب‌های تاریخی تأکید شده در اواخر دوران مظفرالدین‌شاه فقط 5 راه عمده شوسه را در ایران وجود داشته است. در این دوران راه رشت تا تهران و قزوین و همدان، راه جلفا تا تبریز، راه بختیاری به محمره (خرمشهر) و شوشتر و اصفهان، راه باجگیران به مشهد، راه تهران به قم و سلطان‌آباد از مهمترین شاخه‌های راه شوسه‌ای ایران به‌شمار می‌رفتند و یکی از مهمترین این راه‌ها از قم عبور می‌کرد و از آن‌جا به شرق و جنوب کشور می‌رفت.
راه شهرهای تهران و اصفهان و شیراز که اصلی‌ترین شهرهای ایران در دوران قاجار بودند، از قم عبور می‌کرد و این موضوع موجب شده بود بسیاری از جهانگردان در سفرنامه‌های خود از کاروانسراهای مسیر و شهر قم حکایت‌هایی درج کنند.
بناهای شاخص در مسیر شوسه قم و تهران
«سیدمحمدمهدی معصومی»، پژوهشگر معماری و شهرسازی، کسی است که پژوهشی بر مسیر راه شوسه قم و تهران انجام داده و مجموعه‌های بین راهی موجود در این مسیر را تحلیل کرده است.
او که در جلسه هفتگی بنیاد قم‌پژوهی صحبت می‌کرد، خانه‌های کهریزک، حسن‌آباد، قلعه محمدعلی‌خان، علی‌آباد، کوشک نصرت، باقرآباد، منظریه و عسگرآباد را از جمله بناهای شاخص این مسیر عنوان کرد.
آن طور که معصومی گفت امروز بسیاری از این خانه‌ها و مجموعه‌های بین راهی از بین رفته‌اند و اثری از آن‌ها باقی نمانده است.
وی از طریق بررسی عکس‌های هوایی سال 1335 وضعیت گذشته و حال این مجموعه‌ها را بررسی و تحلیل کرده است.
معصومی افزود: در مجموعه علی‌آباد شامل کاروانسرا، حمام و... بسیاری از بناهای با ارزش از بین رفته‌اند اما بخشی از بناها هنوز باقی است و امکان احیا و مرمت آن وجود دارد. همچنین کاروانسرای کوشک نصرت به کلی از بین رفته و تبدیل به یک پاسگاه نظامی شده است. کاروانسرای دیگر منظریه است که هنوز بنایی از آن مانده و این کاروانسرا هم به پاسگاه تبدیل شده است.
فضای دلنشین در کاروانسراها
معصومی معتقد است کاروانسراهای مسیر قم و تهران در دوره قاجار تفاوت آشکاری با کاروانسراهای دوره صفویه دارند. به دلیل وجود نیروهای امنیتی در این دوره و تغییر مفهوم امنیت در ساخت‌وسازهای بین راهی، کاروانسراهای دوره قاجار گشوده‌تر و پذیراتر از دوره‌های گذشته هستند و برج و بارو برای آن‌ها جنبه تزئین دارد نه تأمین امنیت.
این پژوهشگر معماری و شهرسازی با اشاره به وجود جلوخان و درختانی برای پذیرایی و دو بال راست و چپ در کاروانسرای منظریه اظهار کرد: سردر زیبای کاشی‌کاری شده این کاروانسرا نشان‌دهنده پذیرابودن آن نسبت به عبور و مرور مسافران است.
همچنین به گفته وی، کاروانسراهای دوره قاجار فضایی خصوصی و یک حیاط خلوت در گوشه‌ای از خود جای داده بودند تا افراد خاص و شاهان بتوانند به همراه خانواده از این فضا استفاده کنند.
پل شاهی یا پل عسکرآباد دیگر بنای مسیر راه شوسه قم است که معصومی به آن اشاره می‌کند. این پل در گذشته 5 قوس داشته که امروز 3 قوس از آن باقی مانده و این پل نیمه‌ویرانه رها شده است.
نخستین هتل قم
تحلیل بنای نخستین هتل قم یا همان عمارت مهندسیه از دیگر موضوعاتی بود که این پژوهشگر معماری و شهرسازی به آن اشاره کرد.
این بنا در سال 1301 توسط مهندس الممالک و به دستور امین‌السلطان ساخته شده است. یک عمارت کلاه‌فرهنگی در جلو و سه پیشخوان دارد. یک شاه‌نشین زیبا و مسیرهایی برای عبور چارپایان از دیگر ویژگی‌های این عمارت است. مهندسیه یکی از چهار ساختمانی بود که متفقین در زمان جنگ جهانی دوم در قم آن را تصرف می‌کنند.
این بنا در حدفاصل چهارراه غفاری و سه‌راه غفاری قرار داشته که امروز اثری از آن باقی نمانده است.
معصومی با اشاره به ارزش حفظ این بناها که بسیاری از آن امروز از بین رفته است، گفت: احیای بخشی از مسیر راه شوسه تهران قم امروز امکان‌پذیر است و می‌توانیم با توجه به نزدیکی به فرودگاه امام خمینی(ره) گردشگران خارجی را با این مسیر آشنا کنیم.
دلیل ساخت نخستین مهمان‌پذیر
ابوالحسن گرامی، پژوهشگر تاریخ قم هم در این جلسه با اشاره به اهمیت و زیبایی ساختمان مهندسیه به عنوان نخستین مهمان‌پذیر در قم گفت: شاه در آن زمان یک مهمانخانه در نزدیکی حرم مطهر داشت که صدای ساعت حرم او را آزار می‌داد و به همین خاطر این مهمانخانه با فاصله بیشتر از حرم ساخته شد.
وی با اشاره به نقش امین‌السلطان در ساخت این مهمانخانه افزود: امین‌السلطان برای این که شاه بسیار خوشحال شود در سفر دوم که به ایران می‌آید دستور می‌دهد از اروپا ظروف چینی به مهندسیه بیاورند. ناصرالدین‌شاه وقتی به قم می‌آید و وارد این عمارت می‌شود، از جلال و شکوه اتاقی که چیده شده و این ظروف تعجب می‌کند. شاه بسیار خوشحال می‌شود و انعامی به امین‌السلطان می‌دهد.
آن طور که گرامی می‌گوید عمارت مهندسیه در چهارراه غفاری فعلی تا سال 1325 باقی بوده و کاج‌های بسیار بزرگی اطراف این عمارت را فراگرفته بود.
منبع: همشهری